برنامه ریزی تولید به روش کانبان چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
برنامه ریزی کانبان چیست؟
کانبان یک روش برنامه ریزی تولید و مدیریت موجودی است. تقریبا همة تولیدکنندگان و مدیران تولید یا با این روش آشنا هستند یا دست‌کم یک‌بار از آن استفاده کرده‌اند. در فرهنگ لغت، کانبان به معنی پرچم یا علامت آمده است.
دلیل آن هم به وجود یک علامت یا پرچم در خط تولید است. در روش سنتی کانبان، زمانی که پرچم را دیدید، وقت شروع تولید است. پرچم چه زمانی بالا می‌رود یا تکان می‌خورد؟ زمانی که مشتری سفارشی را ثبت کند. کانبان یک روش دیداری برای برنامه ریزی و کنترل تولید است. این روش به‌عنوان بخشی از تولید به‌هنگام (JIT) و تولید ناب شناخته می‌شود و در برنامه ریزی‌های این دو روشِ تولید نقش مهمی دارد. سیستم کانبان مثل هر سیستم کششی دیگری به‌دنبال یافتن پاسخ ای سه سوال است:
- چه چیزی تولید می‌شود؟
- در چه مقداری تولید می‌شود؟
- چه زمانی تولید می‌شود؟
فهرست مطالب
هدف اصلی این روش این است: شما باید دقیقا آن‌چه که مشتری نیاز دارد را تولید کنید، نه بیش‌تر و نه کم‌تر. کانبان مجموعه‌ای از علامت‌هاست که در جریان تولید از آن‌ها استفاده می‌شود. جریان ساخت و تولید در این روش از سمت تقاضای مشتری به تولید است نه از تولید به مشتری. در واقع این روش بعد از دریافت سفارش از مشتری شروع به برنامه ریزی می‌کند. در قدم اول حجم و نوع سفارش از سمت مشتری تعیین و بعد از آن میزان مواد اولیه و سایر فرایندهای مورد نیاز معلوم و شروع به تولید می‌کند.
برای اجرای روش کانبان محدودیتی به‌جز خلاقیت مدیران و سرپرستان وجود ندارد. سیستم کانبان سازمان شما برای برنامه ریزی تولید می‌تواند از کارت، سطل، پرچم یا نرم‌افزار استفاده کند. منظور این است که هیچ محدودیتی در روش اجرا وجود ندارد. اصول کانبان همواره ثابت‌اند.
برای استفاده از روش‌های نرم‌افزاری کانبان در مدیریت زنجیره تامین و تولید، تولیدکنندگان نرم‌افزار خیلی زود به‌سراغ توسعه سیستم‌های دیجیتالی کانبان (E-Kanban) رفتند. نرم‌افزارهایی که می‌توان جریان تولید را جزبه‌جز در آن‌ها تعریف و پیاده‌سازی کرد. بیش‌ترِ این نرم‌افزارها امروزه با سیستم‌های نرم‌افزاری جامع‌تری مثل ERPها یا راهکارهای سازمانی مشابه، یکپارچه شده‌اند.
با «ثمر»، نرم افزار تخصصی تولید تیم‌یار آشنا شوید
متفاوت، منعطف، دقیق و کاربردی با انواع گزارش‌های تخصصی تولید.
سربلند در آزمون مجموعه‌‌های تولیدی و صنعتی کشور.
کانبان از کجا آمده است؟
کانبان یک روش برنامه ریزی تولید است که در دل روش تولید به‌هنگام توسعه یافته است. خواستگاه این روش، همانند تولید به‌هنگام ژاپن و کارخانه تویوتا است. به‌طورکلی در تاریخ نظریه‌ها و روش‌های تولید، ارتباط تنگاتنگی بین ژاپنی‌ها و آمریکایی‌ها وجود دارد. در کانبان هم این مسئله وجود دارد. پیاده‌سازی روش کانبان در صنایع تویوتا نتیجه مشاهدات یکی از مدیران آن‌ها از نحوه مدیریت یک سوپرمارکت زنجیره‌ای آمریکایی به نام Piggly Wiggly بود. در این فروشگاه مدیریت قفسه‌ها به‌شکلی بود که همیشه مقدار مشخصی کالا در آن‌ها قرار داشت. قفسه‌ها هیچ‌وقت بیش از ظرفیت‌شان پر نمی‌شدند و هیچ‌وقت هم خالی نبودند. به‌شکل دقیق‌تر، اگر مشتری از قفسه‌ای دو بسته چیپس برمی‌داشت، دقیقا به همان تعداد، چیپس در قفسه جایگزین می‌شد.
روش تولید به‌هنگام و به‌تبع آن برنامه ریزی تولید کانبان را تائه‌چی اونو در تویوتا پایه‌گذاری کرد و برای بالغ شدن آن بیش از ۱۵ سال وقت گذاشت. در دهه 70 میلادی گروهی از تولیدکنندگان اروپایی و آمریکایی مشغول بازدید از کارخانه‌های تویوتا بودند. در این بازدید آن‌ها کارت‌های کانبان تویوتا را بدون دانستن کاربرد دقیقش به کشورهایشان بردند. آن‌ها تا اواخر دهه ۸۰ متوجه کارکرد دقیق این کارت‌ها نشدند.
برنامه ریزی تولید به روش کانبان چگونه است؟
اصول کانبان، فارغ از شکل اجرای‌شان در سازمان‌تان همیشه ثابت است. در این بخش قواعد کلی و اصلی کاربرد و استفاده از این روش برنامه‌ریزی تولید را بررسی می‌کنیم:
- تخته کانبان (که در ادامه با آن آشنا می‌شوید) چند ستون دارد که هرکدام بخش خاصی از پروژه را دنبال می‌کنند. مثلا یک ستون برای سفارش‌های موجود، یکی برای در حال تولید و یکی هم پروژه‌های تمام‌شده. البته این ستون‌ها کاملا قابل شخصی‌سازی‌اند، اما وجودشان ضروری است.
- هر پروژه به چند وظیفة اجرایی تقسیم می‌شود. این وظیفه‌ها به‌شکل کارت در هر ستون قرار می‌گیرند و یک بخش خاص از پروژه را معلوم می‌کنند. در حوزة تولید، هر کارت معمولا سفارشی است که باید تکمیل شود.
- زمانی که مشتری‌ها سفارش جدیدی ثبت می‌کنند، وظیفه‌های اجرایی به ستون در حال انجام می‌روند. در این بخش معمولا نام کسی که مسئول است هم آورده می‌شود.
- توضیحات و مستندات پیشرفت هر مرحله بعد از تمام‌شدن آن به کارت‌های پروژه اضافه می‌شود. این کار برای کسب‌وکارهایی که از روش‌های نرم‌افزاری استفاده می‌کنند راحت‌تر است. آن‌ها می‌توانند اسکرین‌شات‌ها، وضعیت موجودی در لحظه انبار‌ها، وضعیت دستگاه‌ها و... را به‌شکل مستند داشته باشند و آن‌ها را برخط مدیریت کنند. هر چیزی که لازم است تا مسئول و سرپرست‌های انجام پروژه از آن باخبر باشند باید در این قسمت بیاید.
- در آخرین مرحله و بعد از تکمیل پروژه، تمام مستندات بایگانی می‌شوند و کارت پروژه به ستون پایان یافته‌ها می‌رود.
* تخته کانبان دقیقا همان معنایی را می‌دهد که از اسمش می‌فهمیم، صفحه یا تخته‌ای که ستون‌های پیشرفت پروژه روی آن تعریف شده و کارت‌های پروژه و وظیفه‌ها روی آن قرار دارد.
مزیت‌های برنامه ریزی تولید به روش کانبان
اصلی‌ترین مزیت‌های استفاده از سیستم کانبان در برنامه ریزی تولید از این قرار است: بهینه‌کردن مدیریت موجودی، ارایه یک تصویر واضح و دقیق از جریان‌های کاری و کاهش هزینه‌ها. در ادامه هر کدام را جزئی‌تر بررسی می‌کنیم:
- بهینه‌کردن مدیریت موجودی: اصل اساسی کانبان، تولید براساس سفارش‌های موجود است. کانبان به تولیدکنندگان امکان مدیریت و کاهش هزینه‌ها را می‌دهد. فرایندهای آن نیز براساس نیازهای سازمان و سفارش‌های موجود تعریف می‌شود. همچنین استفاده از این روش باعث کاهش تولیدِ بیش‌از نیاز و کم‌شدن ضایعات می‌شود.
- دیدن جریان‌های کاری: این مزیت سیستم کانبان به‌خصوص زمانی که از نرم‌افزار استفاده کنید به شما کمک می‌کند تمام فرایندهای تولید را یک‌جا ببینید و مدیریت کنید.
- حذف هزینه‌ها: واضح است که با بهینه‌کردن فرایندها و اطمینان از ساخت یک جریان کاری بدون نقص، هزینه‌های زمانی و مالی شما به‌شکل چشم‌گیری کاهش و حتی حذف شود.
چالش‌های برنامه ریزی تولید به روش کانبان
البته که استفاده از روش کانبان مانند هر روش دیگری در تولید چالش‌های خاص خود را دارد. چالش‌های اصلی این روش که در ادامه آن‌ها را بیش‌تر بررسی می‌کنیم این‌ها هستند: کانبان نمی‌تواند به‌خوبی از پسِ نوسان‌های تقاضا برآید، پیاده‌سازی و اجرای بخش‌های مختلف آن می‌تواند فشار زیادی به سازمان وارد کند و گاهی وقت‌ها بیش‌از اندازه پیچیده می‌شود.
- مدیریت‌نکردن بهینه تقاضا؛ پیش‌فرض سیستم‌های کانبان این است: تقاضا امری‌ست قابل پیش‌بینی و ثابت. اگر در صنعت شما تقاضا کاملا نوسانی است نمی‌توانید روی کانبان حساب کنید. البته این مسیر بن‌بست نیست. راهکار شما استفاده از سیستم‌های ترکیبی است، می‌توانید یک کانبان با ماهیت کششی را با یک روش تحلیل فشاری ترکیب کنید. (مثلا تمرکز بیش‌تری روی پیش‌بینی تقاضا بگذارید و تنوع موجودی را بالا ببرید.)
- پیاده‌سازی آن ممکن است باعث تغییرات گسترده‌ای شود؛ استفاده از سیستم کانبان و روش کامل‌کنندة آن یعنی تولید به‌هنگام برای بیش‌تر کسبوکارها یک تغییر بزرگ است. تغییردادن تمام فرایندها و چارچوب‌های کاری آن‌هم به طور ناگهانی چیزی نیست که کسبوکارها، حتی بزرگ‌ترین‌شان، آن را تاب بیاورد. برای پیاده‌سازی این سیستم بهتر است قدم‌های کوچک بردارید و در طول زمان توسعه آن را انجام دهید.
- پیچیدگی زیاد: تخته‌های کانبان می‌توانند بی‌نهایت سنگین و پیچیده شوند. حتی گاهی مدیران و رهبران پروژه هم نمی‌توانند از چندوچون آن سردرآورند. آن‌چه برای حل این چالش مهم است، بازهم توسعه پله‌پله آن در سازمان است.
- شرایط و محیط ایدئال پیاده‌سازی کانبان
- مواردی که در ادامه بررسی می‌کنیم شرایط ایدئال برای استفاده از روش برنامه ریزی تولید کانبان است. هرچه شرایط محیطی، صنفی و کاری شما از این موارد دورتر باشد، به‌طور قطع کار سخت‌تری پیش رو دارید.
- کانبان به وجود تقاضای دائمی و همیشگی از سمت مشتری‌ها نیاز دارد؛ هرچه سطح تقاضای مشتریان شما به سمت غیرقابل‌پیش‌بینی‌بودن حرکت کند، کار سخت‌تری دارید. اگر چنین وضعیتی دارید، نیاز به انبار مواد اولیه و کالا دارید، اصلی که کاملا با قوانین سیستم کانبان در تضاد است.
- کانبان به تنوع پایین محصول نیاز دارد؛ اگر تولیدکننده‌ای هستید که تنوع محصولات‌تان زیاد است دو راه دارید: یا تنوع محصولات را کم کنید یا پیاده‌سازی کانبان را فراموش کنید. کانبان به شما کمک می‌کند محصولات خاصی تولید کنید که هزینه‌های کمی داشته باشد. این اصل مهم را همیشه در نظر داشته باشید.
- کانبان به جریان‌های کاری وابسته و پویا نیاز دارد؛ اگر شکل جریان‌های کاری در کسب‌وکار شما جزیره‌ای است و واحد و بخش‌های مختلف خیلی کاری باهم ندارند، استفاده از کانبان برای شما اگر نگوییم غیرممکن، بسیار سخت است. کانبان جریان‌های کاریای را به‌خوبی مدیریت می‌کند که در یک راستا و باهم در ارتباط باشند. کانبان برای جریان کاریای سرنوشت نامعلومی دارد، راهکاری ندارد.
- کانبان به خط تولید متناسب نیاز دارد؛ بسیاری از کسبوکارها برای خرید دستگاه‌های تولید عظیم و تولید در حجم بالا، بدون توجه به شرایط سایر ایستگاه‌های کاری، میلیون‌ها و میلیارد‌ها تومان هزینه می‌کنند. دستگاه‌هایی که به‌خاطر متناسب نبودنشان با سایر ماشین‌های خط تولید می‌توانند باعث ایجاد گلوگاه شوند. برای استفادة بهینه از روش برنامه ریزی تولید کانبان، بهتر است دستگاه‌های تولید را متناسب با ایستگاه‌های کاری همسایه‌شان انتخاب کنید.
- کانبان به انعطاف‌پذیری نیاز دارد؛ اصلی‌ترین نیاز کانبان انعطاف‌پذیری است. اگر کسب‌وکار تولیدی دارید باید ماشین‌آلاتی داشته باشید که بتوانید ظرف مدت کوتاهی آن‌ها را راه‌اندازی کنید یا خروجی آن‌ها را تغییر دهید. یا اگر شرکت خدماتی دارید باید فرایندهای‌تان را چابک و شفاف تعریف کنید.
- کانبان به فرایندهای تکراری با درجة بالای اطمینان نیاز دارد؛ اگر از دستگاه‌های موجود مطمئن نیستید یا اگر فرایندهایی دارید که معلوم نیست دقیقا چه‌طور کار می‌کنند و هردفعه به هر محرک یک پاسخ متفاوت می‌دهند نمی‌توانید به‌راحتی از کانبان استفاده کنید.
- کانبان تامین‌کنندگان مطمئن می‌خواهد؛ تمام تاکید کانبان بر توسعه روش‌هایی‌ست که سرعت و شفافیت فرایندها را بالا ببرد. حال فرض کنید تامین‌کننده‌ای دارید که هر بار با تاخیر مواد را تحویل می‌دهد یا کیفیت موادی که به شما می‌دهد هردفعه متفاوت است. اگر می‌خواهید از روش کانبان بهره ببرید، همین حالا به فکر یک تامین‌کننده مطمئن باشید.
البته نداشتن این شرایط به این معنا نیست که نمی‌توانید از روش برنامه ریزی تولید کانبان و تولید به‌هنگام استفاده کنید. بلکه به معنای این است که نیاز دارید دوباره به فرایندهای‌تان و شکل طراحی آن‌ها دقت کنید. البته باز هم دست‌تان بسته نیست و می‌توانید به‌جای روش‌های بیش‌تر مرسوم مثل کانبان کارتی یا سطلی از روش CONWIP استفاده کنید.
این روش مخفف عبارت Constant Work in Progress است و یک سیستم کنترلی کششی است. CONWIP یکی از زیرشاخه‌های کانبان به‌حساب می‌آید. درباره ماشین‌آلات باید گفت وجود دستگاه‌های غیراستاندارد و ناایمن موضوعی است که بیش‌از فرایندها باید به آن توجه کنید. چراکه این عامل مستقیم روی حجم تولید شما اثر می‌گذارد و نیازمند توجه بیش‌تری است.
در راهکار مدیریت تولید ثمر می‌توانید:
- مرکزهای کاری و عملیات کاری نامحدود برای واحد صنعتی خود تعریف کنید،
- تعداد نامحدودی خط تولید و نمودار فرایند عملیات (OPC) تعریف کنید،
- برآورد تولید و سربرنامه تولید (MPS) واحد صنعتی خود را به‌شکلی مکانیزه انجام دهید،
- برنامه‌ریزی مواد مورد نیاز (MRP) فرایند تولید خود را به‌شکلی عاری از خطا انجام دهید،
- به‌شکلی دقیق و منعطف برای خطوط تولید واحد صنعتی خود برنامه‌ریزی تولید انجام دهید،
- با تجمیع خودکار اطلاعات OPCها، MPSها و MRPها در لحظه برای خطوط تولید دستور تولید صادر کنید،
- به‌شکلی دقیق و چابک ثبت عملکرد تولید (کنترل کیفیت، دوباره‌کاری‌ها و توقفات تولید) انجام دهید،
- تعداد نامحدودی بازه زمانی گزارش‌گیری برای فرایندهای مختلف تولید خود تعریف کنید.
انواع روش‌های برنامه ریزی تولید به روش کانبان
روشی که در سازمان‌تان برای برنامه ریزی تولید پیاده‌سازی می‌کنید. باید براساس نیازها و خواسته‌های‌تان باشد. با وجود اهمیت این موضوع چند روش هستند که نسبت به سایر روش‌های کانبان رایج‌ترند.
کانبان کارتی
در این روشِ برنامه ریزی، چند کارت ساده روی یک تکه کاغذ چسبانده می‌شوند و روی یک تخته یا هر جای دیگری قرار می‌گیرند. هر کارت زیر ستون فرایند مخصوص به خودش قرار می‌گیرد. مثلا اگر سه ستون با نام‌های سفارش‌های دریافت‌شده، در حال انجام و تمام‌شده‌ها داشته باشیم. هر کارت با جزئیات مربوط به خودش زیر هر ستون قرار می‌گیرد. روی این کارت‌ها حجم سفارش، تاریخ سفارش، تاریخ تحویل، ویژگی‌های خاص و سرپرست تولید آن نوشته می‌شود. تعداد کارت‌هایی که هم‌زمان روی تخته هستند نباید از پنج‌تا بیش‌تر باشد.
صندوق کانبان
صندوق کانبان کاملا مشابه کانبان کارتی است. فقط در این روش به جای تخته، کارت‌ها داخل صندوقچه‌هایی قرار می‌گیرند که هر بخش از پروژه را تشکیل می‌دهند. درواقع ستون‌های کانبان کارتی این‌جا تبدیل به صندوقچه شده‌اند. این روش می‌تواند با ۲ صندوق، ۳ صندوق یا با توجه به شرایط کسب‌وکارتان هرتعداد صندوقی که نیاز دارید اجرا شود.
کار همیشه در جریان (Constant Work in Progress) یا CONWIP
این ایده بیش‌تر شبیه همان مدیریت قفسه‌های فروشگاهی است. در این روش وقتی فرایندهای تولید محصول در یک ایستگاه کاری تمام شد و محصول به ایستگاه بعدی رفت، یک جای خالی در ایستگاه‌های کاری به وجود می‌آید. ایستگاهی که به آن کانبان گفته می‌شود. تمام فرایندها باید برای پر کردن این جای خالی باشد. این روش برای کسب‌وکارهایی که یک یا دو محصولی‌اند و نوسان تولید پایینی دارند مناسب است. البته برخی‌ها معتقدند این روش برای آن دسته از تولید‌کنندگانی که حجم بالا و نوسان زیادی دارند به‌شرط این‌که از روش ساخت برای سفارش استفاده کنند (MTO)، مناسب است.
پیاده‌سازی روش برنامه ریزی تولید کانبان در نرم‌افزارها
این روزها دیگر جایی نیست که نرم‌افزارها به آن نفوذ نکرده باشند. ما از ساده‌ترین کارها تا پیچیده‌ترینشان را با اپ‌های موبایلی و نرم‌افزارهای مخصوص انجام می‌دهیم. تولید نیز خود به‌عنوان پرچم‌دار استفاده از آخرین فناوری‌ها بهرة لازم را از نرم‌افزارها می‌برد.
یکی از مهم‌ترین نرم‌افزارها که به کمک کسبوکارها می‌آید، نرم‌افزار مدیریت پروژه است. این نرم‌افزار با مدیریت بخش‌های مختلف پروژه به سرپرستان و مدیران امکان مدیریت دقیق و صحیح آن‌ها را می‌دهد. امکان حذف و اضافه جزئیات پروژه و قابلیت‌های بسیار دیگر، نرم‌افزارهای مدیریت پروژه را تبدیل به ابزار محبوب اجرای کانبان در صنایع کرده است.
گروه دیگر نرم‌افزارها که به اجرای کانبان کمک شایانی می‌کند، ERPها هستند. این سیستم‌های نرم‌افزاری علاوه‌بر این‌که تمام قابلیت‌های نرم‌افزارهای مدیریت پروژه را در خود دارند، آن را با دیگر سیستم‌های سازمان یکپارچه می‌کنند. یعنی ارتباط مستقیمی بین پروژه و دیگر بخش‌های سازمان ایجاد می‌کنند، واحدهای مالی، انبار، خرید، فروش و تولید در این نرم‌افزار در یکپارچگی کامل با مدیریت پروژه هستند.
برنامه ریزی جامع و دقیق با «ثمر»
«ثمر»، نرم‌افزار هوشمند تولید، یکی از بهترین راهکارهای تولید در صنایع برای پیاده‌سازی کانبان است. این نرم‌افزار به‌طور خاص برای صنایع تولیدی طراحی شده و به آن‌ها امکان می‌دهد تمام فرایندهای تولید، از تعریف سربرنامه و برنامه ریزی مواد مورد نیاز تا انبار و حمل کالا را به‌صورت یکپارچه و شفاف مدیریت کنند.
ثمر قابلیت‌های زیر را در اختیار مدیران تولید می‌گذارد:
- قابلیت تعریف BOM محصول؛
- امکان تعریف عملیات تولیدی و نمودار فرایند عملیات (OPC)؛
- امکان ایجاد مراکز کاری و فراخوانی ماشین‌آلات، تجهیزات، شیفت کاری، مراکز و حساب هزینه، سرپرست و مسئول؛
- امکان تعریف تنظیمات تولید سفارشی و غیرسفارشی؛
- امکان ایجاد الگوی کنتنرل کیفیت در برنامه‌ریزی تولید؛
- امکان تعریف انواع روش‌های قیمت‌گذاری (تولید)؛
- امکان ایجاد و مشاهده گزارش ثبت عملکرد؛
- امکان قابلیت تعریف نامحدود عملیات و زمان استاندارد انجام هر عملیات؛
- امکان تعریف مراکز کاری به تفکیک ماشین و نفر؛
- امکان تخصیص مراکز هزینه به هر مرکز کاری؛
- امکان تعریف ظرفیت مراکز کاری؛
- امکان محاسبه ظرفیت مراکزی کاری؛
- امکان تعریف انواع سفارشات تولید (داخلی، پیمانکاری)؛
- امکان بررسی میزان موجودی در زمان بررسی سفارشات تولیدی؛
- امکان ثبت حواله مصرف حین تولید؛
- امکان ثبت رسید انتقال مواد به خط تولید بعد از تایید (سفارش) دستور تولید؛
- امکان پیش‌بینی تقاضا براساس سوابق؛
- امکان تبدیل خروجی MRP به سفارش خرید یا سفارش تولید داخلی یا پیمانکاری (حق‌العمل‌کاری)؛
- امکان بالانس سفارش تولید براساس ظرفیت مراکز کاری؛
- امکان نگهداری تغییرات BOM به همراه نسخ آن؛
- امکان ثبت و نگهداری و دلیل تغییرات در سیستم؛
- امکان فراخوانی کارمند از ماژول مدیر سیستم، ماژول پرسنلی و ماژول CRM؛
- امکان ثبت خودکار درخواست کنترل کیفیت مواد ورودی در زمان رسید کالا؛
- امکان تعریف اسناد فنی در سیستم و الصاق فایل مربوطه.
- و... .